ක්‍රිථව 1077-1129 පාලවංසයේ රජවරුන් වූ රාමපාල රජු විසින් ස්ථාපනය කරන ලද ඥානය පිළිබඳ ශ්‍රේෂ්ඨතම ආයතනය ලෙස ජගද්දලා විශ්වවිද්‍යාලය හඳුන්වා දිය හැකියග මෙම සරසවිය පිහිටා තිබුණේ බෙංගාලයේ ඩැකා නුවරින් සැතපුම් තිහක් පමණ දුරින්යග මෙය රමණීය ගංගානම් ගඟ අසබඩ රමාවතී රාජ්‍යයට අයත්ව පැවති බව විද්වතුන්ගේ අදහසයිග වත්මනයේ විද්වතුන් ජගද්දලාව පිහිට තිබු ස්ථානය පිළිබඳව තීරණය කිරීමේදී විශාල මතභේදයකට තුඩ දී තිබේග එච්ගපී ශාස්ත්‍රීය මෙය පෙරදිග බෙංගාලයේ පිහිටා තිබුණේ යැයි අදහසක් ඉදිරිපත් කරයිග1 ගංගානම් ගඟ සහ කරතෝය නදියේ සංගමයේ ජගද්දලා විශ්වවිද්‍යාලය පිහිටි ප්‍රදේශය ලෙස එන්ගඑන් දාස්ගුප්තගේ අදහසයිග2 මෙම ආයතනයේ ඉතිහාසය දෙස බැලීමේදී වසර සියයකට අධික අතීතයකට උරුමකම් කියනු ලැබේග රාමපාල රජුගේ ජීවන කතාව හා රමාවතී නගරය ගැන වර්ණනා කරමින් රාමපාල රජුගේ රාජසභා කවියා වූ ර්‍ණසන්ධ්‍යාකරනන්දි ” විසින් රාමචරිත මහා කාව්‍යයයේ තුන්වන සර්ගයේ ප්‍රසිද්ධ ජගද්දලා විශ්වවිද්‍යාලය පිළිබඳව හා රමාවතී නගරය පිළිබඳ එම කාව්‍යය තුළින් කදිමට වර්ණනා කර තිබේග3 මෙම උසස් කේන්ද්‍රස්ථානය බෞද්ධ සංස්කෘතික මධ්‍යස්ථානයක් වශයෙන්ද විශිෂ්ට අධ්‍යාපන ආයතනයක් ලෙසද ප්‍රසිද්ධියක් උසුලනු ලැබීයග උක්ත සරසවියේ අධ්‍යාපන පටිපාටිය හා පරිපාලන ව්‍යුහය පිළිබඳ සඳහන් කිරීමේදී ජගද්දලා විශ්වවිද්‍යාලය නාලන්දා විශ්වවිද්‍යාලයේ අභාෂය අනුව ක්‍රියාත්මක වී තිබු බවත් එම සම්ප්‍රදාය ඉදිරියට පවත්වාගෙන ආ බවත් බොහෝ උගතුන්ගේ විශ්වාසයයිග
ජගද්දලා විශ්වවිද්‍යාලයේ අධ්‍යාපනික තත්වය විමසා බැලීමේදී තාන්ත්‍රීක බෞද්ධ ධර්මය අග්‍රස්ථානයක් බවට පත්ව තිබුණිග ජගන්දලා විශ්වවිද්‍යාලයේ වැඩ සිටි මහා පඬිවරු ලෙස විභුති චන්ද්‍රල දානසීලල ප්‍රභාකරල මොක්ෂකර ගුප්ත යන තෙරවරු වුහග4 මධ්‍යතන යුගය වන විට ජගන්දලා විශ්වවිද්‍යාලය ඥානයේ ශේෂ්ඨතම මධ්‍යස්ථානයක් බවට පත්වියග එය සතර දිග ප්‍රචලිතව පැවති බවට ප්‍රතීයමාන වේග මෙම සරසවියේ පැවති සුවිශේෂී ස්ථානය ලෙස පුස්තකාලය හදුන්වා දිය හැකියග මෙහි අග්‍රගන්නයේ ග්‍රන්ථ රාශියක් පැවති බවත් එක හා සමානව එම ග්‍රන්ථයන් මෙහි ආචාර්ය වරු මෙන්ම විද්වතුන්ද දේශීය හා විදේශීය ශිෂ්‍යයන්ද සම ලෙස ප්‍රයෝජනයට ගත්තෝයග කීර්තිමත් ආචාර්යවරුන්ගේ නම් වලින් සහ උන්වහන්සේලාගේ ග්‍රන්ථ රචනා සමුහයක් පැවති බවත්ල එම විදු බිමේ ම අධ්‍යන කටයුතු කල දාන සීල තෙරුන් ටිබෙට් බසට රචනා කල පොත් සමුදායකින් යුක්ත බැවින් හා එම ග්‍රන්ථයන්ද මෙහි තිබෙන්නට ඇතැයි උගතුන්ගේ විශ්වාසයයිග එවන් ග්‍රන්ථ අතරින් වැඩි කොටසක් පැවතියේ තාන්ත්‍රික බෞද්ධ විෂයයට අදාල වන ග්‍රන්ථයන්යග ජගන්දලා සරසවියේ විද්‍යාර්ථයෙකු ව සිටි මොක්ෂකර මුක්ත හිමියන් අධ්‍යාපන කටයුතු අවසන් කර මෙම සරසවියේම ඉගැන්වීම් කටයුතු කළ අතර අවසාන අචර්යවරයාද වුහග මෙම උසස් අධ්‍යාපන මධ්‍යස්ථානය තුළ බෞද්ධ ධර්මයේ තිබ්බතී මධ්‍යස්ථානය සමඟ ඉතා කිට්ටු සම්බන්ධතාවයක් පවත්වා තිබේග මෙය තහවුරු කිරීමට තරම් සාධක හමුවේග ඒ අතර සංස්කෘත ග්‍රන්ථ තිබ්බතීය භාෂාවට අනුවාද කළ විද්වත් තිබ්බතී අනුවාද කරුවන්ගේ දීර්ඝ සුචීයෙන් එම සාධකය තහවුරු කල හැකග5
ජගන්දලා විශ්වවිද්‍යාලයේ කීර්තිය ලොව පුරා පැතිරී තිබුණි ගඑම අධ්‍යාපන ආයතනයේ අධ්‍යන කටයුතු වල නිරත වීම සඳහා දේශීය ශිෂ්‍යන් පමණක් නොව විදේශීය ශිෂ්‍යයන්ද පැමිණි බවට සාධක ඇතග කාශ්මීර භික්ෂුන් වහන්සේ නමක් වූ ශාක්‍ය ශ්‍රී භද්‍ර හිමි බෞද්ධ විද්‍යා කේන්ද්‍රස්ථානයක් නැරඹීම සඳහා පැමිණි අවස්ථාවේ නාලන්දාල ඔදන්තපුරල වික්‍රමසිලා යන විශ්වවිද්‍යාලයන් වල විනාශය දැක නැගෙනහිර දෙසට සංක්‍රමනය වූ අවස්ථාවේ එම භික්ෂුව මෙහිදී ජගන්දලා විශ්වවිද්‍යාලය දැක එම ස්ථානයට පැමිණ වසර තුනක් පමණ එහි නේවාසිකව සිටිමින් එම සරසවියේ එවකට ආචාර්ය භික්ෂුන් වහන්සේ නමක් ව වශයෙන් කටයුතු කරණු ලැබූ සුභකරගුප්ත තෙරුන් වහන්සේ හමුවී එහිදී උන්වහන්සේ සමඟ සංස්කෘත තාන්ත්‍රික ග්‍රන්ථයකල සංස්කෘත ටීකාවක තිබ්බතීය අනුවාදය තන්ජුර්හි සංග්‍රහ කර තිබේ ගමෙම අධ්‍යාපන කේන්ද්‍රස්ථානයේ සිටි ශිෂ්‍යන් අතර අති දක්ෂම ශිෂ්‍යයන් ලෙස දාන සීල හා විභුති චන්ද්‍ර යන දෙදෙනා දක්ෂතම ශිෂ්‍යන් වශයෙන් කටයුතු කර ඇති බව ගම්‍යය වේග ඔවුන් විසින් ග්‍රන්ථ කිහිපයක්ම රචනා කර තිබේග එමෙන්ම මෙම විශ්වවිද්‍යාලයේ ම ආචාර්ය වරයෙකු වූ ශාක්‍ය ශ්‍රී චන්ද්‍රගේ විද්වත් ශිෂ්‍යන් දෙනමක්ද වියග ඔවුන් භාෂා දෙකක්ද දැන සිටියහග එය තිබ්බතල සංස්කෘත භාෂාවන්යග මෙතුළින් පැහැදිලි වන්නේ විදේශීය භාෂාවන් ද ඉගැන්වීමට ලක්කර තිබු බව විද්‍යමාන වේග මෙම උසස් අධ්‍යාපන ආයතනයෙන් ලබාදුන් උපාධීන් අතර පණ්ඩිතල මහා පණ්ඩිතල උපාධ්‍යායල ආචාර්ය යන උපාධින්යග මෙහි පැවති විභාග පටිපාටිය හා බදවා ගැනීමේ ක්‍රමය නාලන්දා විශ්වවිද්‍යාලය වැනි ආයතන වල පැවති සම්ප්‍රදායන්ට බොහෝ සෙයින් සමාන ආකාරයටයග
තවද මහායාන ධර්මයේ ප්‍රධාන විෂය ධාරාවක් වන හේතු විද්‍යාව:තර්ක ශාස්ත්‍රය* පිළිබඳ අධ්‍යනය ස්වකීය ශිෂ්‍යන් විසින්ම සමීක්ෂණ හා නිගමනයන්ට එළඹ කැපවීමෙන් මෙම සරසවිය තුළ අධ්‍යන කටයුතු නිසි පරිදි සිදු කළ බව පැහැදිලියග එවන් ශිෂ්‍යන් අතර මොක්ෂකර ගුප්ත වැනි විද්වතුන් උදහරණ වේග
ර්‍ණඉති-ශ්‍රීමත්-රාජ-ජගද්දල විහාරයේ මහායානී ශ්‍රීමත් භික්ෂු මොක්ෂාකර ගුප්ත විසින් රචිත තර්ක භාෂාවේ පරර්ථානුමාන නම් තෘතිය පරිච්ඡේදය සමාප්ත වේග” මෙවන් ආකාරයට ජගන්දලා විශ්ව විද්‍යාලයේ විද්වතෙකු විසින් කෘෂ්ණ රචිත සංවර ව්‍යාඛ්‍යාව අනුවාදය කළේයග6 ජගන්දලා විශ්වවිද්‍යාලය දසක දහයකට අධික කාලයක් වැජඹුණ ද දහතුන්වන සියවසේ පැමිණි මුස්ලිම් ආක්‍රමණ හමුවේ ක්‍රිගව 1207 දී පමණ මෙම ආයතනය සම්පුර්ණයෙන් විනාශමුඛයට ලක්කර තිබේග පුරා විද්‍යාත්මක කැණීම් කටයුතු තවමත් සිදුවී නොමැති අතර පුරාවිද්‍යා කැණීම් කළ විට ජගන්දලා විශ්වවිද්‍යාලයේ නෂ්ටාවශේෂ මෙන්ම අනෙකුත් වටිනා දෑ සම්භාරයක් ලැබෙන්නට ඉඩකඩ ඇතග
ආන්තික සටහන්
1 විජිතධම්ම හිමිලසියඹලාගහාරුප්පේලභාරතීය බෞද්ධ සිද්ධස්ථානල2013ලඇස්ග ගොඩගේ සහ සහෝදරයෝලකොළඹ 10ග පිග182ලග
2 එමලපිග 182ලග
3 එමලපිග 181ලග
4 සිරි රාහුල හිමිල අත්තුඩාවේල බෞද්ධ ශිෂ්ටාචාරය 1993ල ඇස්ග ගොඩගේ සහ සහෝදරයෝලකොළඹ 10 පිග32ලග
5 විජිතධම්ම හිමිලසියඹලාගහාරුප්පේලභාරතීය බෞද්ධ සිද්ධස්ථානල2013ලඇස්ග ගොඩගේ සහ සහෝදරයෝලකොළඹ 10 පි183ලග
6 එමලපීග186
මීපනාවේ අමරවංශ හිමි
